Τζαμί του Βελή Πασά, το (στο Τζαμί του Βελή Πασά) [συνοικία]
Πρόκειται για το τέμενος το γνωστό και ως «Τζαμί τού Μασταμπά». Εντυπωσιάζει που ο Βελή Αγάς, υπασπιστής τού Οθωμανού αρχιστρατήγου της κρητικής εκστρατείας Χουσεΐν Πασά, πέραν από το παρόν «Τζαμί του Βελή Αγά» (και μετέπειτα Πασά), έδωσε το όνομά του και σε μια συνοικία μέσα στην καρδιά της παλιάς πόλης (βλ. λήμμα: Βελή Αγά, της Τουρκοκρατίας).
Η ανέγερση του τεκέ- με το τζαμί ως κύριο κτίσμα του- θα πρέπει να ξεκίνησε αμέσως μετά την κατάκτηση του Ρεθύμνου, ίσως, κιόλας, από το καλοκαίρι του 1647 . Η παλαιότερη αναφορά του τζαμιού είναι αυτή του έτους 1657 στο κατάστιχο του καδή του Ρεθύμνου. Ο Ηλίας Κολοβός θεωρεί ότι το στρατόπεδο των Οθωμανών είχε εγκατασταθεί στην περιοχή ακριβώς όπου κτίστηκε, στη συνέχεια, ο παρών τεκές τού Μασταμπά. Εδώ, εξάλλου, υπήρχε και η απαραίτητη για το στράτευμα υδροδότηση. Με την επιλογή τους αυτή, ανέγερσης, δηλαδή, στο σημείο αυτό, έξω από τα τείχη της πόλης, ενός τεκέ, υπό την προστασία του Βελή πασά, οι Καντίρηδες δερβίσηδες– στην αδελφότητα των οποίων ανήκε ο τεκές- υπογράμμιζαν έμμεσα στους στρατιώτες που ανέλαβαν τη φρούρηση του Ρεθύμνου και αποτελούσαν το ποίμνιό τους, τη συμβολή τους στην κατάκτηση της πόλης .
Το τέμενος περιβαλλόταν από τουρκικό μοναστήρι (τεκέ), του οποίου σήμερα, στη δυτική πλευρά, σώζονται δεκατρία συνεχόμενα κελιά. Ο συγκεκριμένος τεκές των Καντιρήδων δερβίσηδων λειτουργούσε ως «ιμαρέτι» (αραβ. Imaret= πτωχοκομείο), προετοιμάζοντας και προσφέροντας φαγητό για τους δερβίσηδες και τους φιλοξενούμενούς τους σε καθημερινή βάση. Είχε, προς τούτο, παραχωρηθεί στον τεκέ, όπως φαίνεται από το έγγραφο της ιδρυτικής δωρεάς, τεράστια «ιερή βακουφική» περιουσία σε πολλά χωριά του νομού Ρεθύμνου (Μουρνέ, Μιξόρρουμα, Λαμπηνή, Κυριάννα κ.λπ). Οι δωρεές του Βελή Αγά έδωσαν, τελικά, το όνομά του στον τεκέ, γνωστού σήμερα ως «τεκέ του Βελή Πασά», καθώς προήχθη τα επόμενα χρόνια στο αξίωμα του πασά. Πέραν της χρήσης του ως «ιμαρετιού», στον τεκέ λειτουργούσε και σχολείο για παιδιά και ιεροδιδασκαλείο (medrese).
Ο μιναρές περιλαμβάνει δύο προεξοχές, κυκλικό εξώστη και έχει κάλυψη κόλουρης πυραμίδας. Υπάρχει επιγραφή με χρονολογία 1789. Είναι ο παλιότερος μιναρές του Ρεθύμνου. Η επιγραφή του αναφέρει: «Να μη βασκαθεί! Δόξα και ευγνωμοσύνη στον Κύριο…Κάναμε δωρεά και ανακαινίσαμε τον μιναρέ, για να ακούγεται το εζάνι (= το κάλεσμα στη προσευχή) και για την ελεημοσύνη του Θεού» . Η αυλή και ο κήπος του ήταν κατάφυτοι με καρποφόρα δέντρα και αρωματικά φυτά, όταν το έτος 1676 το είχε επισκεφθεί ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπί, που είχε γράψει για το εν λόγω τζαμί πως: «είναι ένας επίγειος παράδεισος που ανήκε στο Τάγμα των Μπεχτασήδων και αξίζει με το παραπάνω να το επισκεφθεί κανείς».
Σήμερα στεγάζει το παράρτημα του Μουσείου Γουλανδρή στην Κρήτη, με σπουδαία εκθέματα γύρω από τη γεωλογική και παλαιοντολογική ιστορία της Κρήτης.
- Χρονολογική περίοδος: Τουρκοκρατία