Γαζή Χουσεΐν Πασά (Hüseyin Paşa mahallesi) (συνοικία)
Η εν λόγω συνοικία όπου κείται το τζαμί Γαζή Χουσεΐν Πασά στα οθωμανικά ιεροδικαστικά κατάστιχα των ετών 1647-1657 καταγράφεται με τις εξής ονομασίες: Πασά Τζαμί (Paşa Çamii mahallesi) ή Χουσεΐν Πασά (Hüseyin Paşa mahallesi) ή Πασά (Paşa mahallesi).
Πρόκειται για τον βενετσιάνικο ναό της Santa Maria, αρχικά καθολικό της Μονής των Αυγουστινιανών μοναχών, που γνώρισε πολλές μετασκευές. Σοβαρότερη θεωρούμε αυτήν της οθωμανικής περιόδου, όταν μετατράπηκε στο παρόν τζαμί, στο όνομα του Γαζή (= νικητή) Χουσεΐν Πασά, του πορθητή του Ρεθύμνου στα 1646, γνωστού και με το παρωνύμιο «Ντελής» (=τρελός, ριψοκίνδυνος). Σε αυτόν ήταν αφιερωμένο το τζαμί της εν λόγω συνοικίας.
Κατά τη μετατροπή του σε τζαμί, τρεις τρούλοι αντικατέστησαν τη δίριχτη κεραμοσκεπή στέγη του πρώην βενετσιάνικου ναού και υψώθηκε πλάι του ο πιο ψηλός μιναρές της πόλης, με τρία «δακτυλίδια» κατά τον Πρεβελάκη. Αυτός ο μιναρές κατέρρευσε από τους σεισμούς των ετών 1886- 87 και αντικαταστάθηκε από τον σημερινό, έναν, επίσης, εντυπωσιακό μιναρέ, ύψους 33,07 μέτρων, με διπλό εξώστη και στέψη με μορφή πολυεδρικής πυραμίδας. Σύμφωνα με το χάραγμα που είναι ορατό από την οδό Βερνάρδου, ο μιναρές ανοικοδομήθηκε το έτος Εγίρας 1308 (1890/ 91) και είναι δημιούργημα του Ρεθυμνιώτη πρακτικού μηχανικού Γεωργίου Δασκαλάκη, από το Ρουσοσπίτι Ρεθύμνου, που δημιούργησε και το καμπαναριό του μητροπολιτικού ναού. Η μουσουλμανική Δημογεροντία του Ρεθύμνου του ανέθεσε την κατασκευή το έτος 1887.
Νότια του τζαμιού υπάρχει πέτρινος «πάγκος» (= Μουσαλά Τασί), που χρησιμοποιούνταν κατά τις κηδείες. Εκεί τοποθετούσαν τον νεκρό και, στη συνέχεια, οδηγούνταν στα μουσουλμανικά μνήματα (Μεζάρια), στην περιοχή του σημερινού Δημοτικού Κήπου.
Για τη συντήρηση του τζαμιού, όπως και άλλων εγκαταστάσεων στην Κρήτη, ο Γαζί Ντελί Χουσεϊν Πασάς είχε ιδρύσει ευαγές ίδρυμα (vakıf), το οποίο περιλάμβανε τις προσόδους ένδεκα χωριών από τις επαρχίες Χανίων, Κισσάμου, Αγίου Βασιλείου και Ρεθύμνου. To τζαμί αποτελούσε κέντρο ενός συγκροτήματος κτιρίων, που περιλάμβανε, επίσης, ένα ιμαρέτι (τον πρώην ναό του αγίου Φραγκίσκου), ένα σχολείο και μία βιβλιοθήκη (kütüphane) [πρώην ρ/καθολικό παρεκκλήσι Corpus Christi ].
Το τζαμί λειτούργησε μέχρι την Ανταλλαγή των Πληθυσμών. Το 1925, με την άφιξη του 44ου Συντάγματος στο Ρέθυμνο, επιτάχθηκε και χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη, για να παραδοθεί, στη συνέχεια, στην Ηλεκτρική Εταιρεία Ρεθύμνου και να γίνει θέατρο. Στις 6 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους εγκαινιάστηκε ως ναός του αγίου Νικολάου, προκειμένου να μη γίνει θέατρο, αλλά, τελικά, δεν έμελλε να λειτουργήσει ποτέ ως ναός, ενώ για ένα διάστημα τη δεκαετία του πενήντα λειτούργησε, θυμάμαι, ως κινηματογράφος με το όνομα «Ολύμπια».
Στο τζαμί αυτό, που στις μέρες μας ακούγεται, κυρίως, ως Τζαμί της Νεραντζές– από ομώνυμο δέντρο νεραντζιάς που φυόταν, κατά τον 19ο αιώνα στην εν λόγω περιοχή- λειτουργεί σήμερα «Ο Σύνδεσμος Διαδόσεως Καλών Τεχνών» και το Παράρτημα του Ελληνικού Ωδείου φιλοξενούνται δε, γενικά, οι πολιτιστικές εκδηλώσεις του Ρεθύμνου.